Benadering bij dementie: de vier fasen van ik-beleving (deel 2)

Benadering bij dementie: de vier fasen van ik-beleving

In de vorige blog is een start gemaakt met het uitleggen van een belevenisgerichte benadering bij dementie vanuit de ik-beleving. Het ging over de eerste twee fasen van de ik-beleving: de bedreigde-ik (cognitieve fase) en de verdwaalde-ik (emotionele fase) en je leest het hier.

In deze blog worden de laatste twee fasen uit van de ik-beleving uitgelegd: de verborgen-ik (psychomotorische fase) en de verzonken-ik (de zintuigelijke fase). Verder schrijf ik uiteraard over mijn oma, haar dagelijkse activiteiten en hoe dit invloed heeft op haar beleving.

De verborgen-ik: de psychomotorische fase

In deze derde fase lijkt de ik-beleving te verdwijnen. Doordat de dementie verder vordert trekken mensen zich verder terug in zichzelf. Zij lijken te verdwijnen in een tijdloze innerlijke wereld. In deze wereld is geen besef meer van tijd, plaats en persoon. Het lukt hen niet meer om uit zichzelf contact te maken met de omgeving, maar dat betekent niet dat zij geen contact meer willen.

Mensen met dementie in de verborgen-ik fase herkennen we doordat zij vaak stil zitten of door gangen schuifelen met gebogen schouders. We zien herhalende, repeterende bewegingen bij hen. Ze gebruiken hun stem nog wel om zich te uiten, maar zijn vaak moeilijk te verstaan. Denk aan losse klanken of enkele woorden. Ze kunnen onverwachts alert reageren en plotselinge rake opmerkingen geven. Dit laat zien dat zij het contact met anderen nodig hebben, zonder dit contact zullen zij nog verder verdwalen en erg eenzaam worden.

Het is belangrijk om te achterhalen wat de mensen in deze fase van de ik-beleving prettig of onprettig vinden. Denk aan basisbehoeften zoals warmte, koude, rust, prettige prikkels, honger en pijn. Doordat verbale communicatie lastig is, zullen we hierbij moeten leren letten op kleine veranderingen in gezichtsuitdrukkingen, de manier waarop zij bewegen en de lichaamshouding. De dagelijkse verzorging kan gebruikt worden om dichtbij ze te blijven en positieve gevoelens bij hen op te wekken. Er wordt sterk op omgevingsprikkels gereageerd, daarom is een rustige sfeer erg belangrijk. Als er veel mensen, drukte, lawaai, onverwachtse geluiden of felle lichten zijn, dan zorgt dit voor angst en onrust.

Benadering: initiatief ligt bij ons

Contact kan gemaakt worden, maar op initiatief vanuit ons. Reacties komen vanuit de directe emotionele staat van zijn. Regelmatige en korte contactmomenten werken het beste. Denk aan een zachte klank in de stem, zachte aanrakingen, lekkere dingen laten proeven of ruiken, lichte of vrolijke muziek. Bekende liedjes van vroeger kunnen ervoor zorgen dat iemand mee gaat neuriën of zingen. Hiermee helpen we degene met dementie om zich thuis, geborgen en veilig te voelen zodat zij zich kunnen ontspannen. De benadering bij dementie in deze fase is van grote invloed op hoe de ander reageert.

De verzonken-ik: de zintuigelijke fase

Een synoniem van verzonken is diepliggend, en dat omschrijft al een beetje wat deze fase van de ik-beleving inhoudt. Het is een fase waarin de persoon met dementie zich volledig in zichzelf heeft teruggetrokken. In deze fase is er nauwelijks of geen reactie meer op de omgeving. Emoties zijn niet meer waarneembaar. Deze mensen hebben bijna geen energie meer en slapen veel. Ze kijken niet meer rond en oogcontact is bijna niet meer te maken.

Fysiek bevinden deze mensen zich vaak in een foetus houding, dit kan liggend in bed zijn, maar ook in een speciale kuiprolstoel om te zorgen voor comfort. Er is een risico op het vormen van contracturen; hierbij staan gewrichten langdurig in dezelfde houding waardoor de spier langdurig verkort of samengetrokken is. Het gevolg is dat lichaamsdelen verstijven en verkrommen. Deze mensen leven vanuit hun primaire levensbehoefte (eten, warmte, veilig voelen) en er ontstaan vaak slikproblemen met als gevolg een longontsteking.

Benadering: zintuigen prikkelen

In mijn eerste beroepsmatige stage maakte ik kennis met snoezelen. Een toenmalige welzijnsspecialist leerde mij deze bijzondere benadering bij dementie. Het is een belevingsgerichte benaderingsvorm die goed past bij deze laatste fase van de ik-beleving. Mijn taak was om de zintuigen van de persoon met dementie te prikkelen en te zorgen voor voldoende rust en ongedwongenheid waarin de ander met een reactie mocht komen.

Dit deden we buiten op rustige plekken in de zon of in de speciaal ingerichte snoezelruimte. Dat was een kamer met een warme sfeer, een waterbed, met rust en een groot gevoel van veiligheid. Alles wat we deden was erop ingericht om aangename gewaarwordingen op te wekken. Het is een zeer specifieke belevingsgerichte benadering voor mensen met dementie.

De zintuigen prikkelen bij mensen in deze vierde fase van de ik-beleving, doen we door rekening te houden met alle zintuigen. Bij het praten gaat het niet meer zozeer om wat we zeggen, maar vooral om hoe we het zeggen. De toon, de klank en het volume moeten zacht, koesterend en rustgevend zijn. Hiermee houden we ook rekening in de muziek keuze. Verder is tast en reuk ook een belangrijke zintuigelijke prikkel.

Bij het snoezelen hadden we altijd meerdere opties voor geuren, warmte, aanrakingen, massage, maar ook verschillende lekkernijen voor het proeven en warme, bewegende lichten voor het zien. Alles was bewust ingericht om rust en ontspanning te creëren. Soms kwam er dan een reactie terug, een onverwachte glimlach, twee paar ogen die ineens heel gericht kijken of een contractuur die zich openvouwt.

Benadering bij dementie

De juiste benadering bij dementie is afhankelijk van de fase van de ik-beleving, van persoonlijke factoren, omgevingsfactoren, de lichamelijke gezondheid, iemands geschiedenis en levensverhaal. Het blijft uiteraard een zoektocht naar wat het best passend is voor iemand. Familie en naasten zijn hierin echt essentieel. Zij kennen de persoon met dementie vaak goed en kunnen (zorgmedewerkers) helpen om gedrag te verklaren.

Voor ieder mens geldt dat deze zinvol bezig wil zijn, zich veilig en vertrouwd wil voelen, erbij mag horen, comfortabel is en zijn identiteit kent en daar een goed gevoel bij heeft. Wat hierbij helpt is een voorspelbare omgeving, met een herkenbare structuur en vaste gezichten, waarin passende bezigheden aangeboden worden. Goede zorg gaat niet enkel over je medicatie krijgen, en schoon en verzorgd zijn. Het gaat over hoe iemand benaderd wordt en welke mogelijkheden er nog zijn om invulling te geven aan eigen behoeften en zinvol bezig te zijn. 

Veranderingen in de dementiezorg

Twintig jaar geleden waren de verzorgingshuizen er nog, hier woonde veel ouderen geclusterd en werd voor hen gezorgd. In sommige van deze verzorgingshuizen was een aparte afdeling of huiskamer voor mensen met dementie. Of de mensen met dementie woonden apart in het verpleeghuis. In die vroegere tijd kwam ik de fase ‘de bedreigde-ik’ vaker tegen in het verpleeghuis. Omdat ouderen zolang mogelijk zelfstandig blijven wonen, komt deze cognitieve fase juist minder vaak in het verpleeghuis voor. De emotionele, psychomotorische en zintuigelijke fases van de ik-beleving zijn de gevorderde stadia van dementie, de fases die veelal voorkomen bij onze huidige ouderen die nu in een verpleeghuis wonen.

Des te verontrustender vind ik de veranderingen en bezuinigingen binnen de ouderenzorg algemeen, en in dit geval specifiek in het verpleeghuis waar mijn oma nu woont. Toen ik twintig jaar geleden startte met mijn allereerste beroepsmatige stage, waren daar spel- en beweegtherapeuten aanwezig, maar ook welzijnsspecialisten en een groot team van welzijnsmedewerkers.

Er werd van alles georganiseerd en er was veel aandacht voor de verschillende benaderingen bij dementie, vanuit het individu en gericht op het samenkomen in groepen. Dagelijks was er een aanbod van activiteiten om een fijne tijd te hebben. De welzijnsspecialisten zetten zich in voor persoonlijke aandacht, op zintuigelijk niveau, bijvoorbeeld in de Snoezelkamer. De spel- en beweegtherapeuten waren met activiteiten actief op het gebied van (aangepast) bewegen. Er was veel meer tijd en aandacht om de mens met dementie te ondersteunen op het gebied van welzijn en fijn wonen.

De activiteiten van oma

Met oma wandel ik regelmatig een rondje om het verpleeghuis. Tijdens één van die wandelingen zag ik dat de snoezelkamer is weggedaan, die lag in een grote bouwcontainer. Ik vind dat echt doodzonde. Als ik kijk naar de ‘gemiddelde’ verpleeghuisbewoner en in welke fase van de ik-beleving deze zich bevindt; vind ik dat psychomotorische en zintuigelijke activiteiten echt veel meer aandacht verdienen. Ik hoop dan ook oprecht voor oma dat ze niet in de verzonken-ik fase zal komen. Mocht dit wel zo zijn dan is snoezelen één van de weinige dingen die ik nog voor en met haar kan doen.

Mijn oma gaat nu naar het ‘buurthuis’ in het verpleeghuis. Oma is vaak opzoek naar dynamische prikkels, dit zijn prikkels die bewegen, geluid maken, geuren, een beetje leven in de brouwerij. Als mijn oma in haar zoektocht bij de receptie uitkomt, helpen de gastvrouwen haar het buurthuis te vinden. Dit buurthuis is vier van de zeven dagen in de week geopend. Er wordt een spelletje gedaan, een bak- of creatieve activiteit, oma kijkt er naar een film of is ze onderdeel van een gezellig samenzijn met eten en drinken.

Op haar gemeenschappelijke huiskamer zijn drie maaltijden per dag, leest mijn oma in de ochtend vaak haar krantje. En is zij verder vooral aan het kleuren of kijkt ze in de avond televisie. Ik word erg gelukkig van rapportages waarin staat geschreven dat oma met het zorgpersoneel naar buiten is geweest. Naar buiten gaan is iets lastigs en ingewikkelds geworden, deels door de dementie en deels door de omgeving met de gesloten voordeur.

Goede zorg is de juiste benadering bij dementie

Mijn oma is in 2024 onder begeleiding van het personeel maar twee keer buiten geweest. Eén keer om te wandelen en één keer om mee te gaan naar de supermarkt om boodschappen te doen. Verdrietig word ik ervan hoe het welzijn voor de ouderen met dementie in deze huidige tijd is geregeld in het verpleeghuis.

Ik ben blij dat wij zelf voor oma extra activiteiten hebben geregeld. Zij heeft elke week twee uur individuele begeleiding, gaat elke week zwemmen en heeft elk weekend bezoek. Zo zorgen wij er zelf voor dat ze zeker om de dag buitenkomt. Dat kan ik van veel van haar huisgenoten niet zeggen. Voor mij bestaat goede zorg voor mensen met dementie uit welzijn, welbevinden en de juiste benadering.

---

Blog Oma vanNoes

Wat leuk dat je mijn blog gevonden hebt! Ik ben met dit blog gestart om meer bewustzijn rondom het leven met dementie te creëren. Voor mijn oma is het belangrijk om haar zelfstandigheid en regie te kunnen behouden. Sinds oma in het verpleeghuis woont lijkt dit een grotere uitdaging te zijn geworden. Voor oma zelf, maar ook voor ons als betrokken familie.

In mijn blogs ga ik in op gebeurtenissen, de bijhorende emoties maar ook wet- en regelgeving. Want hoe is de dementiezorg nu eigenlijk geregeld in Nederland? En waarom doen wij met elkaar wat wij doen? Wil je meer over mij te weten komen? Op deze pagina stel ik mijzelf voor. Meer over mijn redenen om te schrijven en over mijn oma zelf vindt je hier.