Benadering bij dementie: de vier fasen van ik-beleving (deel 1)

Benadering bij dementie: vier fasen van ik-beleving

Er zijn verschillende theorieën en hulpmiddelen over de juiste benadering bij dementie. De theorie over de ik-beleving kan helpen om de juiste benadering te kiezen in de omgang met mensen met dementie. Twintig jaar geleden maakte ik kennis met deze vier fasen van de ik-beleving. Het was tijdens mijn allereerste beroepsmatige stage in hetzelfde verpleeghuis als waar oma nu woont. De theorie beschrijft de vier fasen van de ik-beleving en is gebaseerd op de veranderingen in de leef- en gedachtewereld van de persoon met dementie. Mij hielp het om te weten vanuit welke realiteit ik de ander het beste kan benaderen, en om het gedrag vanuit de dementie beter te begrijpen.

En dat vind ik ook het mooie van deze theorie: het legt de focus op de omgang. Het laat zien dat de manier waarop contact gemaakt wordt belangrijk is. Onze benadering heeft invloed op het gedrag van de ander en dit vraagt nogal wat van ons. Hiervoor moeten we de ander met dementie goed kennen, de gevolgen van diens dementie begrijpen en kunnen inschatten wat iemand in dat specifieke moment nodig heeft.

De theorie maakt onderscheid tussen de bedreigde-ik, de verdwaalde-ik, de verborgen-ik en de verzonken-ik. Deze fasen lopen geleidelijk in elkaar over en de uitingen in het gedrag kunnen verschillen per persoon en levenswijze, desondanks vind ik het ondersteunend in de keuze voor een passende belevingsgerichte benadering.

De bedreigde-ik: de cognitieve fase

Deze eerste fase gaat vooral over de afnemende cognitieve vaardigheden. Als we praten over dementie, dan weten we meestal wel dat dementie vergeten betekent. Minder bekend is dat iemand met dementie zich bewust is van het vergeten, en waarschijnlijk zal proberen om dit te verbergen of te verbloemen. Mensen met een beginnende dementie kunnen de omgeving als onveilig of zelfs vijandig ervaren en geven anderen vaak de schuld van de dingen die mis gaan. Ze worden achterdochtig, alert en letten goed op. Doordat zij door het eigen geheugen in de steek worden gelaten, is er meestal sprake van gevoelens van angst en schaamte. De wereld wordt minder goed begrepen, en mensen met dementie voelen zich dan bedreigd in hun bestaan.

Er is sprake van continue stress. Wanneer we zelf continu aanstaan, of op de top van ons kunnen moeten functioneren, vraagt dit veel energie. Fysiek zien we dan ook vaak spanning in het lichaam bij mensen in de bedreigde-ik fase. Zij kunnen fel, of zelfs ‘stekend’ kijken en de houding is stijf met gespannen spieren. Mensen in deze bedreigde-ik fase zijn continu alert, zij zijn aan het opletten en proberen grip te houden op wat er gebeurt.

Benadering: voorspelbaarheid en structuur

De benadering bij dementie volgens de ik-beleving in deze fase richt zich op het geven van oriëntatiepunten en een vaste routine en structuur. Toen mijn oma nog thuis woonde had zij een vast weekschema waar niet vanaf geweken werd. Zo wist zij precies waar ze wanneer aan toe was en wat er van haar verwacht werd. Het bracht voorspelbaarheid en daarmee rust en veiligheid.

Het begrip van mijn oma en de communicatie met haar verliep nog heel goed. Zij vond het vooral leuk om te vertellen over vroeger. Wanneer ik haar vroeg naar recente gebeurtenissen werd zij geconfronteerd met ‘het vergeten’. Het zorgde voor onzekerheid bij haar. Ik leerde om mijn vragen anders te stellen. Niet meer: ‘Wat heb je gedaan vandaag oma?”, maar een vraag op gevoel: “Heb je een fijne dag gehad oma?”. Zo deed ik geen beroep op haar onvermogen, zorgde ik voor een goed gevoel en had zij minder angst en spanning.

Wat verder typerend is aan deze fase in de ik-beleving is de behoefte aan vastigheid in de vorm van persoonlijke bezittingen. Denk aan een stok, een vest, een tas, een stoel. Nieuwe en onbekende situaties worden het liefst uit de weg gegaan, maar ook vroegere bezigheden of contacten worden vermeden. Dit komt doordat mensen met dementie zich geconfronteerd kunnen voelen door de eigen tekorten. De focus op wat nog wel zelf goed lukt helpt bij het behouden van het vertrouwen en eigenwaarde.

In de benadering is het dus belangrijk om de persoon met dementie zoveel mogelijk zelf te laten doen, en dit alleen te begeleiden indien nodig. Zij zijn geholpen met aandacht voor persoonlijke problemen en het zoeken naar manieren om hiermee om te gaan. Wij kunnen ze helpen met het organiseren van oplossingen zodat zij hun vroegere bezigheden kunnen blijven doen of weer gaan oppakken.

De verdwaalde-ik: de emotionele fase

In dit stadium zijn mensen met dementie steeds meer gedesoriënteerd. Wat betekent dat ze zijn verward in tijd, plaats en persoon. Vaak weten ze niet welke dag van de week het is of hoe laat het is. Zijn ze niet in een vertrouwde omgeving? Dan kunnen zij moeite hebben met waar ze zich bevinden. Het herkennen van personen wordt moeilijker in deze fase, en het kan zo zijn dat ze iemand verwarren voor een ander. Of wel weten wie iemand is, maar de verkeerde naam gebruiken.

Ik herken dit bij mijn oma. Zij noemt mij steeds vaker bij de naam van mijn moeder. En wanneer zij over haar vader praat gaat ze er vanuit dat hij mijn opa is. In deze ik-beleving fase is er geen bedreigde-ik meer, de mensen met dementie komen eerder zoekend over. Ze zijn letterlijk verdwaald en hebben vooral behoefte aan houvast.

Het vinden van woorden wordt moeilijker in deze fase. Spreken gaat langzamer, met minder woorden en de omschrijvingen worden vager. Ook het lopen kan zonder doel zijn, eenmaal onderweg wordt het doel vergeten of vervangen door iets anders, mensen kunnen gaan dwalen. Verleden en heden gaan meer door elkaar waardoor het niet altijd meer duidelijk is waar mensen met dementie het over hebben. In het heden georiënteerd blijven lukt niet meer, de concentratie neemt af en aandacht glijdt weg naar iets anders.

Fysieke kenmerken verdwaalde-ik fase

Fysiek zien we dat de schouders neigen voorover te hangen. De blik is helder, maar ongericht en soms zelfs doelloos starend in de verte. Nu ik dit zo schrijf bedenk ik mij dat ik deze blik bij mijn oma herken, ik zei het laatste nog tegen mijn moeder: “Vind jij ook niet dat oma soms zo hol kijkt? Net of ze er dan even niet is.” In deze fase kan incontinentie gaan voorkomen. De emoties worden meer en meer geleid door primaire behoeften zoals warmte, liefde, eten, intimiteit en veiligheid. De uitingen hiervan worden niet meer geremd vanuit de cognitieve vaardigheden, wat leidt tot decorumverlies. De lichaamshouding en gezichtsuitdrukking zijn meer ontspannen.

Benadering: warmte en korte zinnen

In deze fase van de ik-beleving kan je bij het contact maken rekening houden door bewust te zijn van het maken van oogcontact, en van zachte en liefdevolle aanrakingen. Vaak is het gehoor ook verminderd en door de verwardheid minder betrouwbaar. Spreken kan het beste langzaam en met een harder volume, maar zonder te schreeuwen, met een warme en geruststellende toon. Het gebruik van eenvoudige woorden en korte zinnen kan helpen. Alle gebaren en gezichtsuitdrukkingen mogen wat overdreven worden, in de verdwaalde-ik fase zijn mensen met dementie daar gevoelig voor. Zij komen makkelijker in een positieve stemming bij een glimlach en een compliment van een ander.

In mijn volgende blog ga ik opnieuw in op de benadering bij dementie vanuit de ik-beleving. Dan schrijf ik over de andere twee fasen van de ik-beleving, namelijk de verborgen-ik (psychomotorische fase) en de verzonken-ik (de zintuigelijke fase).

---

Blog Oma vanNoes

Wat leuk dat je mijn blog gevonden hebt! Ik ben met dit blog gestart om meer bewustzijn rondom het leven met dementie te creëren. Voor mijn oma is het belangrijk om haar zelfstandigheid en regie te kunnen behouden. Sinds oma in het verpleeghuis woont lijkt dit een grotere uitdaging te zijn geworden. Voor oma zelf, maar ook voor ons als betrokken familie.

In mijn blogs ga ik in op gebeurtenissen, de bijhorende emoties maar ook wet- en regelgeving. Want hoe is de dementiezorg nu eigenlijk geregeld in Nederland? En waarom doen wij met elkaar wat wij doen? Wil je meer over mij te weten komen? Op deze pagina stel ik mijzelf voor. Meer over mijn redenen om te schrijven en over mijn oma zelf vindt je hier.