Lerend vermogen bij dementie

Lerend vermogen bij dementie

Mensen met dementie kunnen nog steeds nieuwe dingen aanleren en oude gewoontes afleren, dit noemen we het lerend vermogen bij dementie. Dit geldt zowel voor mensen met beginnende dementie als voor mensen met een meer gevorderd stadium van dementie. En dit geldt ook voor mijn oma, zoals ik ontdekte toen ik haar vroeg of ze het leuk zou vinden om bij mij te komen logeren. Oma die bij mij komt logeren, dat is wel een beetje de omgekeerde wereld nu onze rollen zijn omgedraaid.

Oma komt logeren

Toen ik nog jong was, kwam mijn oma regelmatig bij ons thuis logeren. Ze deed dit niet alleen voor de gezelligheid, maar ook als oppas wanneer mijn ouders samen een weekje op vakantie gingen. Dan was het voor mij, mijn zusje en broertje feest met oma in huis. Geen bijzondere uitspattingen, maar gezelligheid. Veel tijd voor creatieve dingen, spelletjes en veel warme en liefdevolle aandacht van oma. Oma genoot zelf ook van deze logeerpartijen. Ze had zelf jarenlang in ons dorp gewoond en kende er veel mensen. Dus wanneer wij naar school waren, kon oma haar ronde maken en al haar oude bekenden bezoeken.

Logeren bij oma

Ik heb ook vaak bij oma gelogeerd. Oma woonde samen met opa in een mooi natuurgebied in Overijssel, langs het water. Als klein kind kwam ik daar om samen met oma te schilderen, vissen, wandelen, kanoën, slakken te zoeken, schaatsen, zwemmen en ontelbare spelletjes te spelen. Logeren bij opa en oma was altijd een feest. Zelfs toen ik een tiener was, bleef ik logeren. Opa en oma waren inmiddels verhuisd naar een flat naast de haven in Steenwijk. Ondanks dat ik ouder was, speelde ik nog steeds spelletjes met oma, vooral Rummikub. Een spelletje wat we nog regelmatig doen. Maar de andere activiteiten veranderde in voornamelijk wandelen en winkelen.

Altijd kocht oma wel iets voor mij, en dat mocht ik dan vooral niet tegen opa zeggen. Want opa was zuinig met geld. Al denk ik dat de beste man het heus wel doorhad dat oma mij bij elk bezoek opnieuw verwende. Welk kleinkind wil nu niet verwend worden door haar oma? Dus zelfs toen ik in mijn twintiger jaren was, bleef ik af en toe logeren bij opa en oma. Soms kwam ik met de trein hun kant op voor een dagje, om na het eten weer naar huis te gaan. Oma en ik hadden altijd een speciale band, en deze logeerpartijen en bezoekjes waren voor ons beiden altijd een feest.

Zorgen voor oma

De situatie is nu anders. Het is niet langer de gezelligheid die voorop staat, maar het zorgen voor oma. De zorgen om oma. En oma zorgt niet meer voor mij; nu zorg ik voor haar. Haar situatie in het verpleeghuis heeft haar veel stress bezorgd, en we hebben oma’s gedrag zien veranderen. Ik gun haar weer rust, ontspanning en een gevoel van veiligheid – dezelfde gevoelens die ik altijd had als ik bij oma ging logeren. Dus stel ik oma de vraag: “Zeg oma, vind je het gezellig om bij mij te komen logeren?” Dat wil oma wel.

We spreken af dat ze over een paar weken op een vrijdag bij mij komt logeren. De keren dat ik haar zie voordat ze komt, stel ik de vraag opnieuw en halen we herinneringen op aan de logeerpartijen van vroeger, totdat oma uit zichzelf tegen mij zegt: “Wanneer kom ik ook alweer bij jou logeren?”

Lerend vermogen bij mensen met dementie

Ook mensen met dementie hebben nog de mogelijkheid om te leren. Voor mijn oma met dementie is het best bijzonder dat ze mij de vraag stelt wanneer ze bij mij komt logeren. Het lijkt alsof ze het onthouden heeft. En dat is ook zo, want wat er gebeurd is, is dat ik door de herhaling en de aanwezige herinnering oma heb kunnen conditioneren op het logeren.

Conditioneren

Conditioneren is het aanleren van gedrag door het leggen van verbanden. Dit heb ik niet bewust gedaan; ik werd me hier pas achteraf van bewust. Oma voelde zich onrustig en onveilig in haar nieuwe woonomgeving. Dat zijn onprettige emoties voor haar die veel energie vragen. De oplossing hiervoor is een rustige omgeving waarin ze zich wel veilig voelt. Door alle logeerpartijen in het verleden heeft ze positieve emotionele herinneringen aan logeren ontwikkeld. Oma’s behoefte op dat moment is dit positieve gevoel. Ze koppelt haar behoefte aan haar emotie en het antwoord erop is logeren bij mij.

Er zijn twee vormen van conditionering: klassieke conditioneren (volgens Pavlov) en operant conditioneren (volgens Skinner).

Klassiek conditioneren

Pavlov stelde dat een stimulus een bepaalde respons kan opwekken. Sommigen van ons kennen het voorbeeld van de hond die gaat kwijlen bij het zien van eten. De stimulus hierbij is het eten, de respons is het kwijlen. Door een andere stimulus toe te voegen, zoals een belletje, wordt de aanwezige stimulus een combinatie van het zien van het eten en het horen van het belletje. De respons blijft hetzelfde: kwijlen. Dit wordt de leerfase genoemd. Het resultaat hiervan is dat het horen van het belletje de nieuwe stimulus wordt en de respons hierop is dat de hond begint te kwijlen, zelfs zonder dat er daadwerkelijk eten wordt getoond.

Voorbeeld lerend vermogen bij dementie

Een voorbeeld van een aanwezige stimulus in het verpleeghuis die gebruikt kan worden bij klassiek conditioneren zijn de momenten waarop de tafel wordt gedekt voor de maaltijd. Voor mensen met dementie die de gedekte tafel, bestek, borden, enzovoort nog kunnen herkennen, is dit een signaal dat de maaltijd gaat beginnen. Voeg hier dagelijks een fluitje of een belletje aan toe, en wanneer de bewoners dit fluitje of belletje horen, zullen ze denken dat het etenstijd is.

Associatieleren

Klassiek conditioneren wordt ook wel associatieleren genoemd in de dementiezorg. Een andere aanwezige stimulus in het verpleeghuis die ik regelmatig opmerk, is wanneer de dagdienst wordt afgewisseld door de avonddienst. Dit is vaak een moment van onrust in de huiskamers van het verpleeghuis. Het personeel vertrekt naar huis en de mensen met dementie willen vaak ook naar huis. Het zijn stimuli die een respons oproepen die al aanwezig is.

Een nieuwe associatie aanleren op dit moment zou bijvoorbeeld kunnen door op een tevreden en ontspannen moment van de dag een bepaald muziekstuk af te spelen. Na verloop van tijd (de leerfase) wordt dit muziekstuk geassocieerd met het al aanwezige tevreden en ontspannen gevoel. Wanneer de zorgmedewerkers dit muziekstuk dan afspelen vlak voordat de wisseling van de diensten plaatsvindt, kan deze stimulus de overhand nemen en de drang om ook naar huis te willen bij de mensen met dementie naar de achtergrond verdrijven.

Operant conditioneren

De andere vorm van conditioneren is operant conditioneren. Dit wordt ook wel ‘shaping’ genoemd en gaat uit van het verband tussen gedrag en de consequenties ervan. Mensen leren door het maken van fouten of door successen te behalen. Een mooi voorbeeld hiervan is te zien in de video over Els. Zij heeft Alzheimer en heeft geleerd om foto’s te maken met haar iPad, zodat ze deze later als geheugensteuntje kan gebruiken. Hierdoor kan Els gemakkelijker vertellen wat ze gisteren heeft gedaan, en roepen de gemaakte foto’s haar eigen herinneringen op.

Voor Els is het een positieve beloning dat ze haar eigen herinneringen kan oproepen, en door de foto’s krijgt ze (een deel van) haar geheugen terug. Haar gedrag, in dit geval het maken van foto’s, wordt versterkt door de positieve consequentie, namelijk de beloning die het oplevert. Met de beloning van het ‘externe geheugen’ ontstaat er voor Els een nieuw gedragspatroon: het maken van foto’s met haar iPad. Dit geeft haar voldoening omdat het voorziet in haar behoefte om te onthouden.

Emotieleren

Naast associatieleren en operant leren wordt er in de dementiezorg ook gebruikgemaakt van emotieleren. Hierbij draait het om het creëren van zeer sterke positieve emoties bij de persoon met dementie en deze emoties te verbinden aan specifieke voorwerpen of handelingen. De video over Mevrouw Van Dijk laat hiervan een mooi voorbeeld zien.

Tips om het lerend vermogen bij dementie te stimuleren

Het verloop van dementie gaat langzaam en duurt vaak vele jaren. Ik zie mijn oma vaak worstelen met dingen die niet meer zo gaan als voorheen. Ze past zich constant aan binnen haar eigen mogelijkheden aan de omstandigheden. Ook dit laat zien dat mijn oma nog steeds over lerend vermogen beschikt. Mensen met dementie kunnen dus zeker nog gedrag aan- of afleren!

Wil jij aan de slag met het aan- of afleren van bepaald gedrag bij mensen met dementie? Zorgvoorbeter heeft hiervoor vier voorwaarden beschreven hun website. Ook benoemen zij dat een ergotherapeut kan helpen bij het (opnieuw) aanleren van vaardigheden of het aanspreken van het lerend vermogen. Hier zijn de voorwaarden die ze beschrijven:

1. Observeer goed; een associatie of emotie moet wel passen bij de belevingswereld van de persoon met dementie.
2. Sluit aan op de wensen en behoeftes; houd het leuk, motiveer, dwing niet en bewaak de goede sfeer.
3. Houd rekening met de beperkingen; mensen met dementie kunnen niet altijd goed aangeven of iets pijn doet of dat ze moe zijn.
4. Wees consequent, maar corrigeer niet.

---

Blog Oma vanNoes

Wat leuk dat je mijn blog gevonden hebt! Ik ben met dit blog gestart om meer bewustzijn rondom het leven met dementie te creëren. Voor mijn oma is het belangrijk om haar zelfstandigheid en regie te kunnen behouden. Sinds oma in het verpleeghuis woont lijkt dit een grotere uitdaging te zijn geworden. Voor oma zelf, maar ook voor ons als betrokken familie. In mijn blogs ga ik in op gebeurtenissen, de bijhorende emoties maar ook wet- en regelgeving. Want hoe is de dementiezorg nu eigenlijk geregeld in Nederland? En waarom doen wij met elkaar wat wij doen? Wil je meer over mij te weten komen? Op deze pagina stel ik mijzelf voor. Meer over mijn redenen om te schrijven en over mijn oma zelf vindt je hier.