Dementie en onrust

Onrust bij oma door de dementie?!

Er is onrust bij oma. Maar komt deze onrust door de dementie? Of heeft het alles te maken met het veiligheidsgevoel van oma in haar nieuwe woonomgeving? Vorige keer schreef ik dat oma bij mij zou komen logeren en ontdekte ik daardoor dat oma, ondanks de dementie, nog nieuwe informatie kon onthouden. Ik vertelde over haar lerend vermogen en hoe het mogelijk is dat mensen met dementie nog gedrag kunnen aan- en afleren. Vandaag ga ik in op hetgeen oma hielp bij haar lerend vermogen, één van haar belangrijkste behoeftes en de reden waarom ik het logeren ook had voorgesteld: veiligheid. Oma is de laatste tijd zo onrustig, ik zie dat het voor haar belangrijk is om zich eindelijk eens veilig en thuis te gaan voelen in haar nog relatief nieuwe woonomgeving.

Na zeven à acht maanden voelt zij zich er nog steeds niet veilig. Iedereen heeft toegang gehad tot haar kamer, ze is spullen kwijtgeraakt waarvan sommige zijn teruggevonden en sommige nog steeds zijn verdwenen. Ze heeft geen eigen toilet meer en moet dit delen. Ze doucht terwijl anderen binnenkomen lopen, want er zit geen slot op de deur van de gedeelde badkamer. Oma heeft flink ingeleverd op haar privacy en haar eigen regie en dit doet wat met haar gedrag. Het brengt onrust. Ze is gestrest, onzeker, zoekend, wantrouwig en chagrijnig.

Eigen regie d.m.v. een telefoontje

Eén van de lastigste dingen vond ik toen oma haar mobiele telefoon voor de eerste keer verdween. En ja, je leest het goed: de eerste keer. Want er is inmiddels een tweede keer en ik denk dat er nog wel een derde keer zal volgen. De mobiele telefoon van oma is een vorm van veiligheid voor haar. Als het haar zelf niet lukt, dan belt ze iemand die ze vertrouwt (en dat is meestal mijn moeder) voor hulp. Zo vroeg ze mijn moeder aan de telefoon of zij een pot jam en boterhammen langs wilde brengen. Als mijn moeder dan doorvraagt waarom, want er is toch eten in het verpleeghuis? Dan wordt duidelijk dat ze graag een boterham met jam wilt als lunch en dit niet krijgt, want er worden worstenbroodjes gegeten voor de lunch.  

Oplossingsgericht ondanks haar dementie

Ik werd eens gebeld door oma of ik een pot oploskoffie mee wilde nemen. Want ze had een waterkoker op haar kamer en dan kon ze koffie maken. “Maar oma, ze hebben toch koffie in de woonkamer voor je?” vroeg ik haar. “Nou Toosje, er is hier niemand.” Ik vroeg haar dan naar de huiskamer te lopen, waar ik vervolgens veel achtergrondgeluid hoorde en oma moeite had om mij te verstaan. Dit komt doordat de bewoners van oma’s huiskamer zich in verder gevorderde fases van dementie bevinden en allemaal op elkaar reageerden zonder elkaar te begrijpen. Maar oma kon daar geen zorgmedewerker vinden.

En ik denk dan niet dat mijn oma gek is, of dat ze dingen verzint, of dat het aan de dementie ligt. Hoe zou jij je voelen als je in een omgeving wordt geplaatst waar je naar alles moet zoeken, om alles moet vragen en nog maar weinig zelf kunt of mag doen? Mijn oma is op dat moment een mens met een behoefte aan een kop koffie in een omgeving waarin het haar onmogelijk wordt gemaakt om hier zelf in te voorzien. Ze kan niet om hulp vragen omdat het personeel niet zichtbaar aanwezig is. Wel kan oma mij bellen en haar eigen oplossing bedenken: een pot oploskoffie gebracht door haar kleindochter voor op haar eigen kamer. Komt die onrust dan omdat ze dementie heeft? Of zit ze door de dementie in een omgeving die onrust veroorzaakt?

Onrust in de huiskamer

Vaak, als ik bij oma in de huiskamer ben, is het er onrustig. Er zijn veel geluiden, en het kost mij veel energie om tussen al deze prikkels aanwezig te zijn. De mensen die in deze huiskamer wonen, ervaren dat niet veel anders. Het is geen fijne plek om te zijn, en dat zie ik ook regelmatig terug bij het personeel. Zij zijn eerder op een andere huiskamer te vinden dan in de onrust van oma’s huiskamer. Rond etenstijd wordt de deur vergrendeld zodat de bewoners van de huiskamer erin blijven en er niemand anders binnen kan komen. Als het personeel de huiskamer verlaat, schermen ze de keuken af met een uittrekbaar traphekje. Een keuze gemaakt vanuit het aspect veiligheid. Geen keuze die bevorderlijk is voor de eigen regie, want die wordt hier juist mee ontnomen.

Onrust en dementie?

Alles bij elkaar helpt het mijn oma niet in haar gevoel veiligheid. Ik zie mijn oma wegkwijnen, inleveren en achteruitgaan. Dat is niet het normale en passende beeld van dementie. Ze moet voortdurend om ‘hulp’ vragen omdat haar mogelijkheden haar ontzegd zijn, niet omdat het een vaardigheid is die ze niet meer beheerst. Het is natuurlijk wennen, zoeken en aanpassen aan een nieuwe omgeving, maar het feit dat ze niet naar haar eigen slaapkamer kan gaan, niet zelf drinken kan pakken, geen toiletpapier op het toilet heeft, enzovoort, benadelen haar alleen maar.

Als familie brengen we al zeker een half jaar structureel situaties onder de aandacht en vragen we om oplossingen. We zijn het wachten zat, die voortdurende strijd en gesprekken over alles wat er niet goed gaat. We gunnen oma een moment van ontspanning. Ze ontspant als ze zich veilig voelt en de stress even kan loslaten. Haar onrust komt in onze beleving niet door de dementie. En omdat het verpleeghuis niet zorgt voor voldoende veiligheid en ontspanning, stel ik oma voor om bij mij te komen logeren.

Piramide van Maslow

De Amerikaanse psycholoog Abraham Maslow ontwikkelde een theorie over de hiërarchie van de behoeften van mensen. Deze is opgebouwd uit basisbehoeften, psychologische behoeften en zelfvervullingsbehoeften. De theorie is vertaald naar een piramidevorm die laat zien hoe deze hiërarchie eruitziet.

Hiërarchie van behoeften

Maslow stelt dat een mens eerst moet voorzien in zijn lichamelijke behoeften, zoals ademen, eten, drinken en slapen, voordat deze zich kan richten op de behoefte aan veiligheid en zekerheid, zoals orde, voorspelbaarheid en controle. Hierna volgt het verlangen naar liefde, vriendschap, aansluiting en acceptatie, ofwel de behoefte aan sociaal contact. De behoefte aan waardering en erkenning gaat over het ertoe doen, van waarde of nut zijn. Als laatste komt zelfontplooiing, waarbij je kunt denken aan persoonlijke groei of ontwikkeling.

Op de huiskamer van oma wordt vooral aandacht besteed aan de lichamelijke behoeften, zoals eten, slapen en de verzorging van het lichaam. Het hele ritme en de structuur van de dag zijn ingericht op de verzorging van het lichaam (wassen, toiletbezoek, medicatie geven), eten en drinken, en het opstaan en naar bed gaan. En heerst er bij de mensen op deze huiskamer met dementie onrust. Oma is onrustig. Voor oma heeft dit alles te maken met het gebrek aan een gevoel van zekerheid en veiligheid.

Is de onrust ondanks dementie op te lossen?

Ik hoop de onrust op te lossen door oma bij mij te laten logeren. Even een momentje ontspannen en loslaten. Maar ook weer even zichzelf kunnen en mogen zijn. Ik ben haar sociaal contact en voorzie in oma’s verlangen naar liefde, aansluiting en acceptatie. Oma is weer even in haar rol van oma, in plaats van de focus op haar rol als bewoner en ‘zieke’. Waarmee ik met het logeerpartijtje voldoe in haar behoefte aan waardering en erkenning.

Het logeerpartijtje is een feest. Voor ons allebei. Tegenwoordig zorg ik meer voor oma dan zij voor mij, maar dat staat niet zo op de voorgrond. We genieten allebei. We beginnen met een kopje koffie en een stukje taart op het terras, lekker samen mensen kijken. Als we bij mij thuis komen, kruipt ze op de bank en valt in slaap. Ik heb oma nog nooit overdag zien slapen, maar ze ligt er ontspannen bij en ik laat haar. Onrust en stress zijn ook erg vermoeiend.

Bescherming laten zakken

Als ze wakker wordt, maken we samen het avondeten klaar. We eten samen, drinken een wijntje en doen een spelletje. Oma vindt het helemaal gezellig. ’s Avonds zet ik een aflevering van Flikken Maastricht op, haar favoriete serie. Alle onrust die zich heeft opgebouwd in de afgelopen maanden zie ik nu van haar afglijden. Het lijkt wel alsof er een rauw laagje van haar afvalt, ze laat haar bescherming zakken.

’s Ochtends ben ik vroeg wakker. Ik kom zachtjes mijn bed uit, maak koffie en ga op de bank zitten als ik oma hoor rommelen. Ze loopt rond en ik hoor deuren open gaan. Ik sta op en loop naar haar toe. Ik zie opnieuw die zoekende en onrustige houding bij haar. Oma’s haar staat rechtovereind. Ze ziet er bijna verwilderd uit. Ik schiet in de lach. “Heb je lekker geslapen, oma?” Als ze me ziet, valt de onrust meteen van haar af. “Hoi, Toosje, goedemorgen, ja, ik heb lekker geslapen.” “Wil je thee?” vraag ik haar. Ja dat wilt ze wel, en ze loopt achter me aan naar de woonkamer. Ik maak een selfie, want ik wil dit moment vastleggen en nooit meer vergeten. Ik laat haar de foto zien. Oma schiet ook in de lach. Lekker stel zijn wij op de vroege ochtend.

Tegengesteld effect

Na het kopje thee laat ik oma de badkamer zien, zodat ze kan douchen. Terwijl ik om haar heen sta, klaar om hulp te bieden als ze me nodig heeft, merk ik dat ze zenuwachtig wordt. Ik zet de shampoo binnen handbereik, laat haar met rust en ga terug naar de woonkamer. Oma heeft dit al jaren zelf gedaan, en dat lukt haar nu vast ook wel. Hoop ik. Ik heb de neiging om alles over te nemen omdat ik het rot vind dat oma moet omgaan met de dementie. Ik wil haar helpen dragen, maar besef nu dat ik te ver ga en dat het een tegengesteld effect heeft. Gelukkig ken ik mijn oma goed genoeg om te weten dat ik een stapje naar achter moet doen. Oma komt fris onder de douche vandaan en na het ontbijt haal ik de stofzuiger door het huis.

Geen stress en geen onrust

Dit roept allerlei emoties op bij oma. De stofzuiger wordt uit mijn handen getrokken en oma neemt het over. Oma wil voor mij zorgen. Nadat het stofzuigen klaar is, stel ik voor om te gaan schilderen. Ik geef oma glazen flessen om te beschilderen, en ze lijkt er echt van te genieten. En ik geniet met haar mee. Het is een bijzonder moment wanneer ik mijn ‘oude’ oma weer zie verschijnen terwijl ze aan het schilderen is. Er is geen stress, geen onrust, en geen zorgen. Mijn oma is ontspannen in het hier en nu.

Ook hier zien we de behoeften uit de piramide van Maslow terug. Al vind ik dat het niet helemaal klopt. Oma is voorzien in haar lichamelijke behoeften: eten, slapen etc. Ze voelt zich op dit moment veilig, maar er is niet perse sprake van zekerheid. Haar situatie in het verpleeghuis is nog hetzelfde en daar gaat ze straks weer naar terug. Haar veiligheid bestaat uit het sociale contact met mij. Ze heeft op dit moment geen zorgen.

De piramide van Maslow geüpdatet

Ik wil graag weten hoe oma’s gevoel van veiligheid behouden kan blijven. Ik zie er tegenop om haar terug te brengen naar het verpleeghuis, omdat daar de dementie en de onrust weer meer op de voorgrond komt. Ik vind een theorie van Paul Jansen (een cognitie- en gedragswetenschapper) die stelt dat de piramide van Maslow toe is aan een update.

Volgens hem is sociaal contact de allerbelangrijkste behoefte van elk mens, gebaseerd op tal van wetenschappelijke onderzoeken. Hij benadrukt dat dit zeker van toepassing is op mensen met dementie die in een afhankelijke positie van zorg verkeren. Hij heeft het plaatje van de piramide hierop aangepast.

De allerhoogste prioriteit is nu de behoefte aan sociaal contact, wat betrekking heeft op liefde, vriendschap, erbij horen, genegenheid en familie. Pas daarna komen de lichamelijke behoeften, zoals ademen, eten, drinken en slapen. Gevolgd door de behoefte aan veiligheid en zekerheid. De bovenste twee behoeften, namelijk die van waardering en erkenning en die van zelfontplooiing, blijven op dezelfde plek staan als in de oorspronkelijke piramide van Maslow.

De hiërarchie van Paul Jansen in de praktijk

De manier waarop Paul Jansen de hiërarchie opbouwt, klopt met wat ik in de praktijk bij oma zie. Oma is in het verpleeghuis voorzien in haar lichamelijke behoeften (eten, drinken, slaap, enz.). Ook is ze ‘veilig’ achter de gesloten deur of in de huiskamer, waar de keuken wordt afgesloten zodra het personeel deze verlaat. Maar als oma alleen is in de huiskamer, is er dus geen personeel dat voorziet in haar sociale behoeften. En dan kan zij ook niet van nut zijn, noch zichzelf voorzien in haar basisbehoefte om een kopje koffie te pakken.

Wanneer oma bij mij thuis is, kent ze de weg niet. Ze zal altijd blijven zoeken naar het toilet en alle kastjes in de keuken openen om een kopje of een glas te vinden. Maar oma heeft de mogelijkheid om vrij rond te bewegen en op zoek te gaan naar haar eigen oplossing om zichzelf in haar (lichamelijke) behoeften te voorzien. Ook voelt ze zich geliefd en gesteund, want ik ben daar. En juist die nabijheid geeft haar het gevoel van veiligheid.

Onrust ondanks de dementie verklaard

En zo is oma’s probleem ‘verklaard’. Haar onrust komt niet door de dementie, het is niet nodig en ontstaat omdat ze onvervulde behoeften heeft.

Ik denk dan: zorg voor dat slot op haar slaapkamer, zorg dat die gordijnen gerepareerd zijn, maak het mogelijk dat oma zelf koffie kan pakken en dit ook aan andere bewoners kan uitdelen, geef haar die boterham met jam als ze geen zin heeft in een worstenbroodje, laat oma haar rondje buiten de deur lopen zodat ze even kan bewegen. Als we nu allemaal met elkaar haar behoeften zouden zien en haar daarin serieus nemen. Als wij als familie nu eens serieus genomen zou worden wanneer we dit aangeven. Goede ‘zorg’, of eigenlijk begeleiding. Ik gun het oma zo. Dus moet ze snel maar weer komen logeren…

---

Blog Oma vanNoes

Wat leuk dat je mijn blog gevonden hebt! Ik ben met dit blog gestart om meer bewustzijn rondom het leven met dementie te creëren. Voor mijn oma is het belangrijk om haar zelfstandigheid en regie te kunnen behouden. Sinds oma in het verpleeghuis woont lijkt dit een grotere uitdaging te zijn geworden. Voor oma zelf, maar ook voor ons als betrokken familie. In mijn blogs ga ik in op gebeurtenissen, de bijhorende emoties maar ook wet- en regelgeving. Want hoe is de dementiezorg nu eigenlijk geregeld in Nederland? En waarom doen wij met elkaar wat wij doen? Wil je meer over mij te weten komen? Op deze pagina stel ik mijzelf voor. Meer over mijn redenen om te schrijven en over mijn oma zelf vindt je hier.